Trong Luật Sở hữu trí tuệ, quyền tác giả là một trong các quyền cơ bản của người sáng tạo, của đơn vị sản xuất và cung cấp nội dung. Quyền tác giả được bảo vệ sẽ góp phần thúc đẩy hoạt động sáng tạo, từ đó tạo ra nhiều tác phẩm có chất lượng và giá trị. Tuy nhiên, trước sự phát triển vượt bậc của công nghệ, đặc biệt là trên các nền tảng số, vấn đề bảo vệ bản quyền đã và đang phải đối mặt với nhiều thách thức. Các vi phạm ngày càng trở nên phổ biến, ở nhiều loại hình ấn bản, trong nhiều lĩnh vực, từ âm nhạc, phim ảnh, sách giáo khoa, tác phẩm văn học đến chương trình truyền hình, báo chí điện tử…
Sự thuận tiện trong môi trường số giúp tạo điều kiện để các tác giả có thể đưa tác phẩm đến công chúng nhanh chóng, rộng rãi hơn, người dùng internet cũng dễ dàng tiếp cận tác phẩm. Nhưng chính sự "tiếp tay" của công nghệ cũng khiến tình trạng sao chép tác phẩm, cắt, ghép tác phẩm trái phép và tạo ra nhiều bản sao. Thậm chí, một nội dung được đầu tư công phu nhưng chỉ trong một thời gian ngắn đã bị khai thác trái phép, sao chép, lan truyền rộng rãi. Dễ hình dung nhất là ở lĩnh vực điện ảnh, không ít phim vừa mới ra rạp, ngay lập tức đã bị phát hiện trên các trang web lậu.
Trong lĩnh vực âm nhạc, dù vấn đề bản quyền được đánh giá có nhiều cải thiện đáng kể song không ít nền tảng số vẫn "vô tư" chia sẻ âm nhạc miễn phí. Nguy hiểm hơn, nhiều tổ chức, cá nhân lợi dụng kẽ hở của pháp luật, sử dụng nhiều chiêu trò, cố tình đánh tráo khái niệm và lách luật để thực hiện hành vi xâm phạm bản quyền nhằm thu lợi bất chính. Cá biệt có trường hợp, bản thân tác giả còn bị tố ngược là vi phạm bản quyền chính tác phẩm của mình. Nhiều vụ kiện về bản quyền thời gian qua,… phần nào cho thấy tính chất phức tạp trong các vụ vi phạm tác quyền.
Trong mọi trường hợp, vi phạm bản quyền không chỉ gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới các cá nhân làm công việc sáng tạo, các đơn vị cung cấp nội dung mà còn ảnh hưởng tới công chúng. Hằng năm, các cơ quan chức năng của Việt Nam đã xử phạt hàng tỷ đồng với hành vi vi phạm bản quyền, xâm phạm quyền riêng tư… Ðơn cử như theo thống kê của VTVcab - một đơn vị cung cấp nội dung nhiều chương trình lớn, trong năm 2020, phải xử lý hơn 30 nghìn video lậu trên facebook, hơn 8 nghìn video lậu trên youtube và các nền tảng mạng xã hội; thiệt hại hơn 40 tỷ đồng tiền bản quyền, hàng trăm tỷ đồng từ nguồn thu quảng cáo và doanh thu thuê bao. Không chỉ gây thiệt hại lớn về kinh tế, việc chiếm đoạt trái phép tác phẩm có bản quyền còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín, danh dự của người sáng tạo. Công chúng thì không được thưởng thức tác phẩm đúng nghĩa, bởi các sản phẩm sao chép, miễn phí khó có thể bảo đảm chất lượng như tác phẩm gốc.
Ðể giúp ngăn chặn tình trạng này, nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam đã áp dụng một số biện pháp mạnh tay, trong đó việc tìm sự hỗ trợ từ chính các giải pháp công nghệ để ngăn chặn các hành vi tiếp cận tác phẩm, khai thác bất hợp pháp quyền sở hữu được coi là xu thế tất yếu. Theo đó, các giải pháp được hiểu là sử dụng công nghệ gồm: phần mềm, linh kiện, các thiết bị khác để tạo ra "cánh cửa có khóa", giúp bảo vệ an toàn dữ liệu về tác phẩm. Cụ thể, công nghệ sẽ được sử dụng để tập trung giải quyết các vấn đề về kiểm soát quyền truy cập như: mật khẩu, bức tường phí, giới hạn thời gian, giới hạn số người dùng cùng lúc...
Cùng với kiểm soát quyền truy cập, các giải pháp công nghệ cũng hướng đến việc kiểm soát hiệu quả quyền sử dụng bằng cách cho phép tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả giới hạn hành vi của người dùng internet ngay cả khi họ đã truy cập vào tác phẩm. Cụ thể như có thể đưa ra các "lệnh" chặn tải xuống, chặn sao chép hoặc tác phẩm chỉ đọc..., từ đó hạn chế hành vi "ăn cắp" tác phẩm. Một số công nghệ tìm kiếm mới hiện nay còn có thể giúp phát hiện và thực hiện các biện pháp để xóa bỏ video, bản ghi âm thanh vi phạm quyền tác giả. Công nghệ cũng được sử dụng để truy quét nội dung trên môi trường số. Khi phát hiện vi phạm, hệ thống sẽ báo cáo về đối tượng cũng như mức độ vi phạm, từ đây, các cơ quan, tổ chức bị vi phạm bản quyền có thể chuyển cho đơn vị chức năng để xử lý theo quy định.
Ngoài ra, một hướng đi mới là ứng dụng công nghệ blockchain để ngăn chặn ngay từ đầu các vi phạm về bản quyền. Bởi công nghệ blockchain có tác dụng lưu giữ các dữ liệu liên quan như thời gian, địa điểm và nhận dạng của người sáng tạo nội dung. Dữ liệu trên nền tảng blockchain được bảo vệ bằng mật mã nên sẽ giúp tác giả bảo vệ sản phẩm của mình không bị vi phạm hoặc ăn cắp bản quyền.
Sử dụng các giải pháp công nghệ là phù hợp thực tế khách quan khi các giải pháp khác không mang lại nhiều hiệu quả. Hơn nữa, các thay đổi về công nghệ trong lĩnh vực bản quyền cũng đòi hỏi những sai phạm cần được ngăn chặn bằng chính các giải pháp công nghệ. Việc đẩy mạnh sử dụng các giải pháp công nghệ để bảo vệ bản quyền không chỉ bởi hiệu quả do nó mang lại mà còn bởi đây cũng là hướng đi phù hợp với xu thế quốc tế.
Tại các diễn đàn lớn do Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO), Liên minh quốc tế các Tổ chức bảo vệ quyền tác giả và quyền nhà soạn nhạc (CISAC) tổ chức cũng dành nhiều thời lượng để bàn thảo chuyên sâu về vai trò của công nghệ mới trong việc sáng tạo nội dung, quản lý tác quyền. Nhiều quốc gia trên thế giới cũng ứng dụng thành công các giải pháp công nghệ nhằm chống lại các vi phạm về bản quyền.
Các tòa án internet của Trung Quốc - quốc gia có ngành công nghiệp bản quyền trực tuyến rất lớn (quy mô gần 1.000 tỷ đô-la), đang tăng cường ứng dụng các giải pháp dựa trên công nghệ blockchain trí tuệ nhân tạo và công nghệ dữ liệu lớn để bảo vệ các tác giả và nhà sáng tạo nội dung. Ðể đẩy lùi vấn nạn vi phạm bản quyền, Nhật Bản cũng là một quốc gia đề ra nhiều biện pháp công nghệ cứng rắn và hiệu quả. Ðiển hình như, đối với các trang web có người quản lý, khi phát hiện vi phạm sẽ có yêu cầu xóa vi phạm được gửi đến người quản lý. Nếu người quản lý không thực hiện yêu cầu xóa vi phạm sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự liên đới. Ngoài ra, nước này cũng đang áp dụng các giải pháp công nghệ quan trọng khác như: tự động tuần tra bằng vân tay, ngăn chặn triệt để các trang web xâm phạm...
Việt Nam bước đầu có các giải pháp bắt kịp xu hướng chung của thế giới. Ngày 17/2/2022, Hiệp ước WIPO về quyền tác giả (WCT) có hiệu lực tại Việt Nam đánh dấu việc Việt Nam chính thức tham gia sân chơi bảo vệ bản quyền quốc tế, thực thi các cam kết về bảo vệ bản quyền, trong đó có vấn đề bảo vệ bản quyền trên môi trường số. Ngoài ra, hệ sinh thái bản quyền âm nhạc MCM ra mắt ngày 22/2/2022 được xây dựng bằng hai công nghệ: bảo vệ bản quyền Sigma DRM và đánh dấu bản quyền Sigma Watermarking cũng được kỳ vọng sẽ góp thêm giải pháp hữu hiệu trong lĩnh vực này. Việc bảo vệ tác quyền âm nhạc bằng công nghệ còn giúp đặt nền móng và là mô hình hiệu quả cho các lĩnh vực nghệ thuật khác học hỏi và làm theo.
Tại Việt Nam, việc ứng dụng công nghệ để giải bài toán bản quyền đã được đặt ra từ lâu, và bước đầu được thực hiện nhưng để công nghệ trở thành giải pháp chủ lực thì còn nhiều trở ngại. Trở ngại từ chính hạ tầng công nghệ của Việt Nam chưa đáp ứng tốt các yêu cầu để có thể ứng dụng những giải pháp công nghệ. Công nghệ blockchain được đánh giá là hiệu quả trong lĩnh vực bản quyền nhưng còn rất mới mẻ tại Việt Nam, chưa được nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi trong vấn đề bảo hộ quyền tác giả. Ngoài ra, trở ngại về mặt pháp lý cũng khiến nhiều cá nhân, đơn vị, tổ chức, doanh nghiệp lúng túng, chưa thật sự "mặn mà" với các giải pháp công nghệ. Hiện nay, pháp luật Việt Nam đã ghi nhận cho chủ thể quyền sở hữu trí tuệ có quyền áp dụng các biện pháp công nghệ. Cụ thể, tại điểm a, khoản 1, Ðiều 198 Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi bổ sung 2019 quy định các biện pháp có thể áp dụng để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đó là: "áp dụng biện pháp công nghệ nhằm ngăn ngừa hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ".
Bên cạnh hạ tầng công nghệ, yếu tố con người cũng là trở ngại lớn, khi không phải đơn vị, tổ chức hay doanh nghiệp nào cũng có sẵn nguồn nhân lực có trình độ công nghệ để đón đầu các giải pháp, xu hướng mới. Ðặc biệt là nhân lực có đủ kỹ năng để xây dựng các mô hình ứng dụng cụ thể ở tổ chức, doanh nghiệp mình. Hơn nữa, bản thân một số cá nhân làm sáng tạo cũng chưa nhận thức đúng vai trò của các giải pháp công nghệ, do đó, chưa có kỹ năng tự bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của mình bằng công nghệ. Bởi vậy khi phải đối diện vấn đề này, không ít người gặp khó khăn, lúng túng.
Thực tế đã chỉ ra rằng, ứng dụng các giải pháp công nghệ không chỉ là bài toán của tương lai mà ngay từ bây giờ, cần được tập trung đầu tư nghiên cứu để triển khai càng sớm càng tốt. Không chỉ nâng cấp hạ tầng công nghệ mà còn cần không ngừng cập nhật và nâng cấp các giải pháp công nghệ mới bởi công nghệ thay đổi từng ngày.
Về giải pháp cụ thể, trước hết cần hoàn thiện cổng thông tin đăng ký tác quyền; từng bước triển khai việc nghiên cứu và phát triển công nghệ blockchain; tích hợp quản lý tác quyền số, nghiên cứu và phát triển các công nghệ thu phí tác quyền bằng blockchain... Ngoài ra, cần sửa đổi, bổ sung hệ thống quy phạm pháp luật hoàn chỉnh hơn, cụ thể hơn, nhất là vấn đề bảo vệ bản quyền trên môi trường số và bảo vệ bản quyền bằng giải pháp công nghệ. Khi có được sự đồng bộ hệ thống luật pháp cùng với sự tham gia của các hiệp ước quốc tế thì vấn đề thực thi, minh bạch công khai trong khai thác bản quyền với sự góp phần của các nền móng công nghệ chắc chắn sẽ hiệu quả hơn.