Những cư dân Sa Huỳnh không lập nên đế chế, nhưng chính từ nền tảng ấy, một quốc gia thực sự đã hình thành vào khoảng thế kỷ thứ 2 sau Công nguyên - Vương quốc Champa hay Kampapura, nghĩa là “Thành phố Hoa” - là một nền văn minh biển đặc sắc, vừa bản địa vừa Ấn Độ hoá. Họ không xây những đô thành khổng lồ như Trung Hoa, mà sống rải rác dọc bờ biển, hình thành một liên minh các tiểu quốc vừa hợp tác vừa cạnh tranh.
Từ thế kỷ IV, Champa tiếp nhận Ấn Độ giáo, sử dụng chữ Phạn trên bia ký, thờ thần Shiva như vị thần bảo hộ quốc gia. Những đền tháp đầu tiên được dựng lên trong rừng sâu như thánh địa Mỹ Sơn (nay là di sản thế giới) là minh chứng cho một nền văn minh rực rỡ, vừa thấm đẫm tinh thần Ấn Độ, vừa gắn bó với biển cả và núi rừng miền Trung.
Trải qua hơn mười thế kỷ, Champa từng là một cường quốc hàng hải lớn ở Đông Nam Á, giao thương với Ấn Độ, Trung Hoa, Java và cả Ả Rập. Tuy nhiên, từ thế kỷ XIII, trước những biến cố của lịch sử , Champa mất trung tâm quyền lực và dần thu hẹp về vùng Phan Rang - Phan Rí. Dù vương quốc biến mất, người Chăm vẫn còn, vẫn nói tiếng Chăm, giữ phong tục, tín ngưỡng, và đặc biệt là lễ hội Katê - một biểu tượng sinh động của bản sắc Champa còn lại đến ngày nay.
Nguồn gốc và ý nghĩa của lễ hội Katê
Lễ hội Katê (còn gọi là Ka-tê hoặc Kate) là lễ hội lớn nhất của người Chăm theo đạo Bàlamôn (Ấn Độ giáo), chủ yếu tập trung tại Ninh Thuận (nay là tỉnh Khánh Hòa). Theo lịch Chăm, lễ hội thường diễn ra vào đầu tháng 7 Chăm, tương ứng với cuối tháng 9 đầu tháng 10 dương lịch, khi mùa màng đã thu hoạch xong.
Katê là dịp người Chăm bày tỏ lòng biết ơn các vị thần, các vua anh hùng, tổ tiên, đồng thời cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, dân làng an khang, hạnh phúc. Đây không chỉ là sự kiện tôn giáo, mà còn là biểu tượng của tinh thần đoàn kết cộng đồng, gắn kết giữa con người với thiên nhiên và các thế lực siêu nhiên - một đặc trưng sâu sắc trong văn hoá Champa.
Nghi lễ Katê - sự kết hợp giữa tín ngưỡng và bản sắc văn hoá
Lễ hội Katê gồm hai phần chính: Phần lễ và phần hội, diễn ra liên tục trong ba ngày.
Phần lễ: Mở đầu là Lễ Rước Y Trang, được tổ chức tại làng Hữu Đức, mang tính nghi lễ trang trọng. Sau đó là Đại lễ Katê, diễn ra tại Tháp Pô Klaung Garai (Ninh Thuận cũ) hoặc Tháp Pô Rômê (Bình Thuận cũ) những công trình kiến trúc tiêu biểu của người Chăm cổ.
Các thầy Acar (chức sắc Bàlamôn giáo) sẽ thực hiện nghi thức tắm tượng thần, dâng lễ vật gồm thịt dê, gà luộc, cơm, muối vừng, bánh gạo, hoa quả, rượu, trầu cau, xôi chè. Tất cả đều được chuẩn bị kỹ lưỡng từ ngày hôm trước, thể hiện sự tôn kính với thần linh.
Phần hội: Sau nghi lễ là chuỗi hoạt động văn hoá cộng đồng sôi nổi như ca múa dân gian, trình diễn nhạc cụ truyền thống (trống Ginăng, kèn Saranai), thi dệt vải, làm gốm, ẩm thực, thể thao dân gian. Phụ nữ Chăm khoác áo dài truyền thống, đội khăn, đeo trang sức bạc tạo nên khung cảnh rực rỡ và thiêng liêng.
Katê không chỉ là một lễ hội tôn giáo, mà còn là dịp người Chăm khẳng định bản sắc văn hoá dân tộc, bảo tồn ngôn ngữ, âm nhạc, trang phục và nghệ thuật múa Apsara - di sản từ thời Champa cổ đại.
Lễ hội Katê trong đời sống hiện đại
Ngày nay, lễ hội Katê không chỉ có ý nghĩa tâm linh mà còn trở thành sản phẩm du lịch văn hoá tiêu biểu của tỉnh Khánh Hoà. Hàng nghìn du khách trong và ngoài nước đến tham dự, tìm hiểu đời sống tinh thần người Chăm.
Sự kiện này góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể quốc gia, đồng thời giúp cộng đồng Chăm duy trì bản sắc giữa dòng chảy hiện đại hoá. Việc kết hợp giữa nghi lễ truyền thống và hoạt động du lịch, giữa niềm tin tâm linh và giao lưu văn hoá, đã khiến Katê trở thành một hiện tượng văn hoá độc đáo của Việt Nam đa dân tộc.
Lễ hội Katê là sợi dây nối liền quá khứ Champa huy hoàng với hiện tại bình dị của người Chăm hôm nay. Dù vương quốc Champa đã không còn nhưng tinh thần, tín ngưỡng và nghệ thuật của họ vẫn được tái hiện sống động qua từng mùa Katê.
Katê không chỉ là biểu tượng văn hoá - tôn giáo, mà còn là bằng chứng cho sức sống bền bỉ của một nền văn minh biển cổ đại. Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, việc bảo tồn, nghiên cứu và quảng bá lễ hội Katê không chỉ giúp hiểu rõ hơn về văn hoá Chăm, mà còn góp phần làm phong phú di sản văn hoá Việt Nam nơi nhiều sắc màu cùng hoà quyện trong một bản sắc thống nhất...
