Khi tiền có mà không tiêu được: Bài toán sử dụng Quỹ KH&CN trong doanh nghiệp
Dù được đánh giá là một công cụ tài chính quan trọng thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong khu vực doanh nghiệp – đúng tinh thần Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị, nhưng sau hơn một thập kỷ triển khai, Quỹ phát triển khoa học và công nghệ (KH&CN) tại doanh nghiệp vẫn chưa phát huy hiệu quả như kỳ vọng.
Theo thống kê của Tổng cục Thuế, giai đoạn 2015–2023, doanh nghiệp cả nước đã trích lập hơn 35.000 tỷ đồng vào quỹ phát triển KH&CN. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% số tiền này được sử dụng. Phần lớn bị “đóng băng” do vướng mắc về quy trình, định mức chi, và đặc biệt là lo ngại rủi ro về thuế.
Thực trạng “có tiền nhưng không tiêu được” đang phản ánh rõ khoảng cách giữa chính sách và thực tiễn triển khai. Trong khi doanh nghiệp – đặc biệt là khu vực tư nhân và các doanh nghiệp nhỏ, vừa – đang khát vốn cho đầu tư nghiên cứu, thì nguồn lực tài chính lại bị mắc kẹt trong cơ chế chưa phù hợp.
Khi doanh nghiệp cần vốn, quỹ vẫn “nằm im”.
Các chuyên gia nhận định, việc cho phép doanh nghiệp thành lập quỹ KH&CN là chủ trương đúng đắn, thể hiện cam kết của Nhà nước trong việc khuyến khích khu vực tư nhân chủ động đổi mới công nghệ – yếu tố then chốt nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Tuy nhiên, hiệu quả triển khai đến nay vẫn còn rất hạn chế.
Tình trạng “thiếu tiền – thừa quỹ” vẫn kéo dài suốt nhiều năm. Trong giai đoạn 2015–2021, số tiền trích lập quỹ chỉ đạt hơn 23.000 tỷ đồng, trong đó sử dụng được khoảng 14.000 tỷ đồng. Năm 2022 có 220 doanh nghiệp trích lập quỹ với tổng số tiền 6.500 tỷ đồng, sử dụng được 3.200 tỷ đồng. Năm 2023, số DN trích lập giảm còn 170 đơn vị, với hơn 5.879 tỷ đồng, sử dụng được 4.363 tỷ đồng.
Nguyên nhân chủ yếu đến từ quy định tại Thông tư 67/2022 của Bộ Tài chính về quản lý kinh phí thực hiện nhiệm vụ KH&CN. Theo phản ánh của nhiều doanh nghiệp, các quy định này còn rườm rà, mang nặng tính hành chính, khó phù hợp với môi trường vận hành linh hoạt của khối tư nhân.
Một bất cập lớn hiện nay là cơ cấu chi từ quỹ KH&CN chưa hợp lý. Thống kê cho thấy, hơn 84% nguồn quỹ được sử dụng cho các đề tài nghiên cứu, trong khi các hoạt động thiết thực, sát với nhu cầu vận hành doanh nghiệp như đào tạo nhân lực, thuê chuyên gia, mua phần mềm, thử nghiệm sản phẩm... chỉ chiếm chưa đến 15%.
GS.TSKH Nguyễn Đình Đức – nguyên Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Công nghệ (ĐHQG Hà Nội).
GS.TSKH Nguyễn Đình Đức – nguyên Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Công nghệ (ĐHQG Hà Nội) nhận định: “Doanh nghiệp thiếu nền tảng nghiên cứu cơ bản và không có kết nối với viện – trường. Nếu chỉ tự làm R&D, hiệu quả rất thấp. Không có sự phối hợp, quỹ sẽ tiếp tục bị ‘bỏ ngỏ’.”
Thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp dù có nguồn quỹ lớn vẫn không mặn mà với việc triển khai hoạt động nghiên cứu, bởi thiếu định hướng chiến lược và thiếu đầu ra rõ ràng cho sản phẩm đổi mới. Khi cơ cấu chi bị lệch, quỹ KH&CN khó có thể trở thành động lực thúc đẩy năng suất và chuyển đổi công nghệ như kỳ vọng ban đầu.
Linh hoạt hóa cơ chế, cởi trói nguồn lực sáng tạo
Nhiều chuyên gia cho rằng, trong lần sửa đổi Luật Khoa học và Công nghệ sắp tới, cần đặt trọng tâm vào việc nới lỏng cơ chế sử dụng quỹ KH&CN trong doanh nghiệp, để phù hợp hơn với thực tiễn và giảm bớt áp lực hành chính.
Cụ thể, cần mở rộng phạm vi chi, cho phép doanh nghiệp sử dụng quỹ cho các hoạt động thiết thực như thuê chuyên gia, đào tạo kỹ sư, mua thiết bị – phần mềm, thử nghiệm sản phẩm, thay vì chỉ bó hẹp trong các đề tài nghiên cứu theo mô hình viện – trường.
Đồng thời, cần chuyển tư duy quản lý từ “tiền kiểm” sang “hậu kiểm”, áp dụng quy trình đơn giản, rõ ràng và minh bạch hơn để doanh nghiệp có thể yên tâm sử dụng quỹ mà không lo vướng mắc thủ tục hay rủi ro thuế vụ.
“Luật cần thân thiện hơn với doanh nghiệp. Khi họ thấy dễ tiếp cận, dễ triển khai, thì mới dám đầu tư cho đổi mới sáng tạo một cách thực chất” – một chuyên gia chính sách nhận định.
Bà Trần Thị Nhị Hà - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Dân nguyện và Giám sát của Quốc hội.
Phó Chủ nhiệm Ủy ban Dân nguyện và Giám sát của Quốc hội, bà Trần Thị Nhị Hà, đề xuất nâng mức trích lập quỹ lên tối đa 15% thu nhập tính thuế, và 20% đối với doanh nghiệp công nghệ cao như AI, bán dẫn, dữ liệu lớn. Đồng thời, cho phép doanh nghiệp chi trả lương cho nhân sự R&D, mua linh kiện, tham gia hội thảo chuyên ngành… mà không cần lập đề tài riêng cho từng khoản chi.
“Nếu không có hành lang pháp lý đủ thông thoáng, quỹ KH&CN sẽ tiếp tục tồn tại hình thức, không đi vào sản xuất, không hỗ trợ được doanh nghiệp vượt qua thách thức đổi mới công nghệ” – bà Nhị Hà nhấn mạnh.
Thực tế cho thấy, doanh nghiệp chỉ sẵn sàng đầu tư vào khoa học – công nghệ khi thấy rõ lợi ích và đầu ra thị trường. Do đó, bên cạnh việc sửa đổi luật để cởi trói thủ tục, cần có những chính sách hỗ trợ thực chất từ phía Nhà nước.
Cụ thể, cần thiết kế các chương trình đặt hàng nghiên cứu, cơ chế đồng tài trợ giữa doanh nghiệp – viện nghiên cứu – nhà nước, và đặc biệt là ưu đãi thuế vượt trội đối với các khoản đầu tư vào hoạt động đổi mới công nghệ.
“Doanh nghiệp cần được tiếp cận chính sách theo cách chủ động và hiệu quả. Nếu chỉ dừng ở khuyến khích trên giấy, quỹ KH&CN sẽ không tạo được tác động lan tỏa tới nền sản xuất” – một chuyên gia nhận định.
Nếu không kịp thời khơi thông nguồn lực này, quỹ KH&CN trong doanh nghiệp sẽ tiếp tục “ngủ yên” trên sổ sách, đánh mất cơ hội trở thành đòn bẩy chiến lược cho nâng cao năng suất, năng lực cạnh tranh và thúc đẩy nền kinh tế số trong bối cảnh toàn cầu đang chuyển động nhanh chóng.
