Bảo vật quốc gia 'Em Thúy' được lưu giữ ra sao

Tác phẩm được công nhận là bảo vật quốc gia năm 2013, hiện được trưng bày tại phòng 10, chuyên đề tranh sơn dầu, tầng hai Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Tranh cùng các hiện vật được đặt trong không gian có nhiệt độ duy trì từ 20 đến 25 độ C, độ ẩm 50 đến 55 %, 24/24. Bảo tàng sử dụng các thiết bị ánh sáng theo tiêu chuẩn quốc tế để phục vụ trưng bày.

Năm 2003, nhiều bức họa trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam xuống cấp nghiêm trọng do thời gian và điều kiện bảo quản. Em Thúy - ra đời năm 1943 - được chọn là tác phẩm mở đầu cho việc phục chế. Khi đó, mặt tranh bẩn do bụi, muội thuốc lá, phân côn trùng. Toan bị hư hỏng, dễ rách. Tranh chùng xuống, lớp sơn dầu nứt nhiều, có chỗ bong tróc do điều kiện môi trường nóng ẩm làm biến đổi lớp toan, phá vỡ tính liên kết mặt sơn. Năm 2004, Caroline Fry - chuyên gia của Trung tâm phục chế vật phẩm văn hóa Đại học tổng hợp Melbourne, Australia - được mời đến Việt Nam khôi phục tranh.

Quá trình phục chế diễn ra tại phòng Thí nghiệm bảo quản của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, gồm bảy bước theo đúng quy định, tiêu chuẩn quốc tế.

Đầu tiên, chuyên gia lập hồ sơ về hiện trạng tranh, chụp ảnh. Bước hai là ổn định tranh, củng cố trước khi vệ sinh bằng cách sử dụng dao nóng làm phẳng những vết tróc sơn, sau đó bảo vệ bằng một lớp giấy chống dính phủ silicon.

Bước ba là làm ẩm bằng men tự nhiên, dùng dao cạo bỏ các vết bẩn bám chắc, loại bỏ các lớp sơn bóng bằng hóa chất. Trong đó, chuyên gia dùng tăm bông lăn nhẹ trên bề mặt để lau sạch bụi bẩn, sử dụng dung dịch Triammonium citrate và nước Deion để vệ sinh lần cuối. Những vết bẩn "cứng đầu" được xử lý bằng dao chuyên dụng.

Chuyên gia phát hiện một lớp vecni đục màu bên dưới bề mặt các vết bẩn - nghi tranh từng phục chế trước đó. Vì vậy, họ phải loại bỏ lớp sơn này bằng hóa chất. Sau đó quét dung dịch Paraloid B72 lên bề mặt để bảo vệ lớp sơn ban đầu của họa sĩ. Mặt sau tranh được dùng chổi lông để phủi bụi.

Bước bốn là xử lý vết bong sơn, quét lớp sơn bảo quản, bù đắp phần sơn bị mất, sơn lại bằng màu nước và sơn bảo quản chuyên dụng. Gương mặt em Thúy - linh hồn của bức tranh - có nhiều vết tróc sơn, hư hỏng khá nặng. Những vết hở nhỏ được trám bằng thạch cao. Sau đó, chuyên gia sơn lại các chỗ hở bằng kỹ thuật sơn ảo. Lớp đầu tiên được vẽ bằng màu nước giúp dễ dàng loại bỏ về sau. Sau đó phủ bằng sơn nhựa tổng hợp, có tính ổn định cao. Lớp phủ cuối cùng có màu, độ bóng và kết cấu giống hệt bản gốc. Kỹ thuật này giúp đánh lừa thị giác người xem, trông giống tranh sơn dầu.

Bước năm là làm khung mới. Sau khi xử lý được những lớp màu hư hỏng, phủi bụi theo thời gian, chuyên gia vá những vết rách trên tranh bằng miếng dán nhựa. Sau đó, sửa chữa, gia cố lại khung tranh, đặc biệt là các mối nối ở góc sao cho ổn định nhất. Tác phẩm cũng được lồng trong khung kính mới. Hai bước cuối cùng là chụp ảnh và làm báo cáo. Toàn bộ quá trình, chuyên gia mất bốn tháng để hoàn thành.

Tác phẩm được bàn giao cho Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam ngày 28/6/2004. Tại sự kiện, bà Caroline Fry nói: "Em Thúy đã khỏe khoắn nhiều, cứng cáp hơn và có thể tuyên chiến với môi trường trong khoảng 20 năm nữa trước khi tiếp tục được phục chế".

Hiện tại, việc kiểm tra, giám sát hiện vật được thực hiện thường xuyên. Nếu phát hiện vấn đề, cán bộ sẽ báo cáo trung tâm tu sửa, phục chế để có phương án xử lý.

Em Thúy là kiệt tác nghệ thuật, một trong những tranh chân dung xuất sắc của hội họa hiện đại nước nhà. Tác phẩm vẽ bán thân một nhân vật có thật - bé Thúy, tám tuổi - với đôi mắt đen to tròn, đôi môi chúm chím, hai má bầu bĩnh, mái tóc rẽ lệch ngôi, đang nhìn thẳng vào người đối diện. Cô bé ngồi lệch sang trái tranh, hai tay nắm lại để trên đùi, túm tóc đã vén ra sau tai còn vương lại, chạm vào cổ áo. Chiếc ghế mây màu nâu với những đường cong tạo thế cân bằng cho bố cục tranh. Bộ quần áo sáng màu hài hòa với bức tường vàng nhạt phía sau, chiếc ri-đô hoa điểm những vệt đỏ hồng tươi, trắng phớt.

Theo Hồ sơ di sản của Cục Di sản văn hóa, Trần Văn Cẩn sử dụng bố cục điển hình phong cách châu Âu đầu thế kỷ 20. Tác phẩm được công nhận bảo vật quốc gia vì là độc bản và được các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa, mỹ thuật đánh giá cao. Tranh mang phong cách riêng biệt của Trần Văn Cẩn, kế thừa tạo hình phương Tây, hòa quyện tinh thần phương Đông. Với chất liệu sơn dầu, tác phẩm tiêu biểu cho nghệ thuật tả thực, cũng như thể loại tranh chân dung Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ 20. Thông qua Em Thúy, tác phẩm góp phần phản ánh hình ảnh xã hội Việt Nam trước Cách Mạng tháng Tám năm 1945.