Việc Quốc hội xem xét để thông qua Luật Giám định tư pháp (sửa đổi) tại kỳ họp thứ 10 theo trình tự rút gọn đang được kỳ vọng sẽ “cởi trói” nhiều quy định gây “ùn tắc” trong hoạt động này.
Xã hội hóa "vừa đủ" với giám định tư pháp
Hiện nay, hệ thống tổ chức giám định tư pháp được củng cố và phát triển với quy mô rộng trên nhiều lĩnh vực. Cả nước có 139 tổ chức giám định tư pháp công lập, 2 Văn phòng Giám định tư pháp; 580 tổ chức giám định tư pháp theo vụ việc ở các lĩnh vực: Tài chính, ngân hàng, xây dựng, tài nguyên môi trường, thông tin truyền thông, văn hóa… Có 7.136 giám định viên tư pháp và 2.621 người giám định tư pháp theo vụ việc.
Tuy nhiên, trước yêu cầu ngày càng cao, công tác giám định tư pháp đã bộc lộ một số hạn chế, bất cập; pháp luật về giám định tư pháp còn một số quy định không phù hợp thực tiễn phát sinh, gây khó khăn, vướng mắc cho hoạt động này, trong đó thiếu quy định về trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng tại địa phương đối với công tác giám định tư pháp; chủ trương xã hội hóa trong lĩnh vực giám định tư pháp chưa thật sự phát huy hiệu quả…
Trong lần sửa đổi này, dự thảo luật đã có nhiều quy định đẩy mạnh xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp nhằm đáp ứng tốt yêu cầu của hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án; tạo cơ sở pháp lý mang tính đột phá, phát triển bền vững cho tổ chức, hoạt động giám định tư pháp. Dự thảo đã bổ sung quy định Văn phòng giám định tư pháp được thành lập trong các chuyên ngành cổ vật, di vật, bản quyền tác giả, ADN, tài liệu, kỹ thuật số và điện tử, dấu vết đường vân và các lĩnh vực tài chính, ngân hàng, xây dựng, tài nguyên.
Riêng các chuyên ngành ADN, tài liệu, kỹ thuật số và điện tử, dấu vết đường vân thì Văn phòng giám định tư pháp không được thực hiện giám định tư pháp trong hoạt động tố tụng hình sự, trừ trường hợp được người trưng cầu giám định tư pháp trưng cầu trong trường hợp đặc biệt. Thiếu tướng Nguyễn Tiến Nam, Viện trưởng Viện Khoa học hình sự, Bộ Công an đề nghị, lĩnh vực giám định về ADN, tài liệu kỹ thuật số, điện tử, dấu vết vân tay, mống mắt nên giao cho bên kỹ thuật hình sự của cơ quan công an tổ chức thực hiện, vì đây đều là dữ liệu quan trọng có liên quan đến quyền con người, cần thận trọng.
Cân nhắc kỹ về quyền miễn trừ trách nhiệm pháp lý
Với đề xuất quy định về miễn trừ trách nhiệm pháp lý đối với người giám định tư pháp trong quá trình thực hiện hoạt động giám định, trong phiên thảo luận tại hội trường Quốc hội mới đây, đại biểu Hoàng Quốc Khánh (Đoàn Lai Châu) cho rằng, đây là nội dung mới, cần cân nhắc kỹ lưỡng để vừa bảo vệ người giám định, vừa bảo đảm quyền và nguyên tắc khách quan, trung thực và trách nhiệm nghề nghiệp trong giám định tư pháp.
Theo đại biểu Khánh, hoạt động giám định tư pháp là lĩnh vực đặc thù, phức tạp có ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả giải quyết các vụ án hình sự, vụ việc dân sự, hành chính. Tuy nhiên, nhiều người giám định e ngại tham gia giám định do lo sợ bị khiếu kiện, bị xử lý hình sự, kỷ luật khi kết luận giám định không được các bên chấp nhận, mặc dù đã làm đúng quy trình, chuyên môn. Điều này sẽ là khó khăn cho hoạt động giám định, đặc biệt trong lĩnh vực chuyên sâu như tài chính ngân hàng, công nghệ thông tin, môi trường... Do đó, việc thiết lập cơ chế bảo vệ hợp lý cho người giám định tư pháp là cần thiết, nhằm khuyến khích họ yên tâm cống hiến, thực hiện đúng chức năng.
Tuy nhiên, có một thực tế khác đó là thời gian qua, một số cơ quan giám định trong lĩnh vực y tế (pháp y tâm thần) đã có những hành vi đưa, môi giới và nhận hối lộ, lợi dụng chính sách miễn, giảm trách nhiệm hình sự đối với những người có bệnh tâm thần để làm ra các bản kết luận giám định pháp y “bị tâm thần ở mức hạn chế hoặc mất khả năng về nhận thức và điều khiển về hành vi” cho nhiều đối tượng, giúp họ không bị xử lý hình sự và không phải thi hành án. Điều đáng nói là việc làm này trở thành hệ thống có mục tiêu vụ lợi. Mới đây, Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã đưa ra xét xử nhóm bị cáo về nhận hối lộ, cho phép người bị áp dụng biện pháp “bắt buộc chữa bệnh” tại Khoa Điều trị bắt buộc, Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1 ra ngoài trái quy định. Đáng chú ý, một số đối tượng tiếp tục phạm tội.
Theo ông Khánh, cần quy định rõ và chặt chẽ hơn để tránh lạm dụng miễn trừ, nếu không được thiết kế rõ ràng, việc miễn trừ trách nhiệm một cách quá rộng sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức và công dân. Cần xác định ranh giới rõ ràng hơn nữa giữa miễn trách nhiệm pháp lý và trách nhiệm nghề nghiệp, đạo đức nghề nghiệp. Dự thảo cần quy định rõ hơn về cơ chế kết nối, chia sẻ dữ liệu này do cơ sở dữ liệu giám định tư pháp là tài sản quốc gia phải được quản lý thống nhất nhưng cần có sự liên thông giữa Bộ Tư pháp, cơ quan đầu mối, các bộ chuyên ngành liên quan và cơ quan tiến hành tố tụng để bảo đảm dữ liệu được cập nhật thường xuyên, khai thác có hiệu quả và phục vụ kịp thời cho hoạt động tố tụng.
