Nguồn gốc của Tết Hàn thực
Chuyện kể rằng, vào đời Xuân Thu, vua nước Tần là Tấn Văn Công vì gặp loạn mà phải bỏ nước lưu vong. Lúc bấy giờ Giới Tử Thôi - một hiền sĩ theo phò vua và đã giúp nhà vua nhiều mưu kế. Trong một lần lánh nạn, vì đói quá mà lương thực cạn kiệt, Giới Tử Thôi đã lén cắt một miếng thịt đùi của mình, nấu lên dâng vua. Sau đó, nhà vua hỏi ra, biết được sự thật nên vô cùng cảm kích tấm lòng của Giới Tử Thôi. Suốt mười chín năm, Giới Tử Thôi vẫn luôn theo phò nhà vua cùng nhau trải qua khó khăn, gian khổ, nỗ lực thành tài. Sau khi vua Tấn Văn Công giành lại được ngai vàng đã thưởng hậu hĩnh cho những người lưu vong nhưng lại quên mất người cận kề nhất là Giới Tử Thôi.
Giới Tử Thôi cũng không oán giận gì, nên đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Về sau, khi vua Tấn Văn Công nhớ ra, cho người đi tìm Giới Tử Thôi nhưng ông nhất định không quay về lĩnh thưởng. Vua Tấn Văn Công vì muốn thúc ép Tử Thôi quay về nhưng không được nên ra lệnh đốt rừng. Tuy nhiên, hai mẹ con Giới Tử Thôi vẫn quyết tâm không quay về và chịu chết cháy.
Sau đó, nhà vua hối hận về quyết định của mình và cho lập miếu thờ. Vào ngày 3 tháng 3, ngày mà hai mẹ con Tử Thôi bị chết cháy thì cấm dùng lửa để nấu ăn, thậm chí cơm cúng cũng phải làm từ hôm trước. Có lẽ vì vậy mà người ta gọi đây là ngày Tết Hàn thực. Theo nghĩa chữ Hán, "Hàn" là lạnh, "thực" là ăn. Tết Hàn thực có ý nghĩa là ngày Tết ăn đồ lạnh.
Ý nghĩa của ngày Tết 3/3 Âm lịch đối với người Việt
Tuy Tết Hàn thực bắt nguồn từ phong tục Trung Quốc nhưng đã thay đổi gần như hoàn toàn khi du nhập vào nền văn hóa dân gian nước ta. Tại Việt Nam, Tết Hàn thực đã được hợp nhất với Tết bánh trôi - bánh chay, thể hiện rõ nét đặc trưng văn hóa, lối sống riêng của người Việt.
Đối với người Việt, Tết Hàn thực mang ý nghĩa hướng về cội nguồn, tổ tiên, ghi nhớ công ơn của những người đã khuất. Hằng năm vào dịp lễ này, các gia đình Việt sẽ quây quần cùng nhau chuẩn bị mâm lễ cúng gia tiên, các vị thần linh để thể hiện lòng thành kính và truyền thống gia đình từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Mâm cúng lễ Tết Hàn thực không thể thiếu bánh trôi, bánh chay. Luôn phải có 5 hoặc 3 đĩa bánh trôi, 3 bát bánh chay dâng lên bàn thờ. Bánh trôi, bánh chay đều được làm từ bột gạo nếp mang đậm ý nghĩa của nền văn minh nông nghiệp lúa nước Việt Nam tương tự như bánh chưng, bánh giầy.
Không chỉ thế, nhiều người cho rằng tục làm bánh trôi, bánh chay là để nhắc lại sự tích "bọc trăm trứng" của mẹ Âu Cơ. Bánh trôi tượng trưng cho 50 quả trứng nở thành 50 người con theo mẹ Âu Cơ lên rừng. Bánh chay tượng trưng cho 50 quả trứng nở thành 50 người con theo cha Lạc Long Quân xuống biển. Trăm người con trai tỏa đi các nơi, trăm người đó trở thành tổ tiên của người Việt. Do đó, người dân Việt mới sử dụng hình ảnh bánh trôi, bánh chay để bày tỏ lòng thành, tiếp nối truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, tưởng nhớ công ơn của ông bà, tổ tiên vào dịp Tết Hàn thực.
Năm nay, lễ Hàn thực rơi vào thứ Năm, ngày 11/04/2024 dương lịch. Ngày nay, do cuộc sống hiện đại bận rộn, nhiều phong tục tập quán trong ngày Tết Hàn thực không còn được duy trì như trước. Tuy vậy, Tết Hàn thực vẫn là nét đẹp truyền thống đã ăn sâu vào tiềm thức người Việt. Đây không chỉ là một nét đẹp văn hóa mà còn là nét đẹp trong nghệ thuật ẩm thực, có giá trị lớn lao về tinh thần, rất cần được các thế hệ người Việt tiếp tục gìn giữ và phát huy.
