Từ khoa học viễn tưởng đến hiện thực
Máy tính lượng tử (quantum computer) không còn là câu chuyện viễn tưởng. Dù các cỗ máy như IBM Q System One, Google Sycamore, hay các dự án của D-Wave và Rigetti vẫn đang trong giai đoạn phát triển, tốc độ cải tiến nhanh chóng, nhưng máy tính lượng tử đang làm dấy lên một làn sóng quan ngại và cả hy vọng cho các ngành công nghiệp, trong đó ngành ngân hàng đặc biệt dễ bị ảnh hưởng.
Máy tính lượng tử sử dụng các qubit thay vì bit truyền thống. Nhờ hiệu ứng chồng chập (superposition) và rối lượng tử (entanglement), chúng có khả năng xử lý song song khối lượng dữ liệu khổng lồ, mở ra tiềm năng tính toán vượt xa các siêu máy tính hiện tại.
Theo ước tính từ McKinsey, công nghệ lượng tử có thể mang lại giá trị lên đến 700 tỷ USD cho ngành ngân hàng toàn cầu vào năm 2035 – một con số đầy hứa hẹn, song cũng đặt ra không ít thách thức.
Từ tiềm năng khoa học đến thực tế thương mại
Trong nhiều thập kỷ, máy tính lượng tử (quantum computer) chỉ là chủ đề của các phòng thí nghiệm vật lý lý thuyết. Tuy nhiên, bước nhảy vọt công nghệ trong những năm gần đây đã đưa “máy tính lượng tử” ra khỏi phòng thí nghiệm và tiến gần hơn tới thương mại hóa.
Máy tính lượng tử không sử dụng bit nhị phân (0 hoặc 1) như máy tính cổ điển, mà thay vào đó là qubit – đơn vị thông tin có thể tồn tại đồng thời ở trạng thái 0 và 1 (chồng chập). Đặc tính chồng chập (superposition) và rối lượng tử (entanglement) cho phép máy tính lượng tử xử lý đồng thời vô số khả năng, đạt tốc độ vượt trội so với siêu máy tính truyền thống.
Năm 2019, Google tuyên bố máy tính Sycamore của họ đạt “ưu thế lượng tử” – giải một bài toán trong 200 giây, điều mà siêu máy tính cổ điển cần 10.000 năm. Cuối tháng 12/2024, Google giới thiệu chip Willow với tốc độ không tưởng khi trong vòng 5 phút có thể hoàn toàn phép tính mà siêu máy tính nhanh nhất hiện mất 10 tỷ tỷ năm. Chip trang bị nhiều qubit hơn và giảm thiểu lỗi tính toán theo cấp số nhân, nhờ đó "chinh phục thử thách lớn nhất trong việc sửa lỗi lượng tử, điều mà toàn lĩnh vực theo đuổi gần 30 năm qua", theo Hartmut Neven, người đứng đầu bộ phận Google Quantum AI.
Năm 2023, IBM ra mắt Osprey 433 qubit, tiến gần hơn tới khả năng thương mại hóa. Trong năm 2025, IBM cho biết sẽ lập kỷ lục qubit mới, và dự kiến tăng gấp 3 quy mô của máy tính lượng tử lớn nhất hiện nay. Hiện nay, IBM không nắm giữ kỷ lục cao nhất về số qubit. Danh hiệu đó thuộc về công ty khởi nghiệp Atom Computing, từng công bố thiết bị 1.180 qubit vào năm 2023. Tuy nhiên, IBM đang muốn xô đổ kỷ lục của Atom Computing.
Dù còn xa ngưỡng “phá vỡ mọi mật mã”, các bước tiến này báo hiệu: kỷ nguyên lượng tử không còn là chuyện xa vời.
Nhiều chuyên gia dự đoán rằng một kỷ nguyên mới sẽ mở ra với: Hệ thống bảo mật mạng hoàn toàn mới; Các phát hiện y học và thuốc chữa bệnh nhanh chóng; Mô phỏng vật lý ở cấp độ nguyên tử; Quản lý tài chính, thị trường và rủi ro chính xác hơn; AI phát triển với tốc độ chưa từng thấy.
Đe dọa trực tiếp tới ngành ngân hàng
Ngành ngân hàng, với vai trò xử lý hàng tỷ giao dịch mỗi ngày, dựa vào nền tảng bảo mật vững chắc – các giao thức mật mã (cryptography) để bảo vệ thông tin khách hàng, tài sản và dữ liệu tài chính.
Các hệ thống bảo mật phổ biến hiện nay (RSA, ECC) dựa trên các bài toán khó phân tích số nguyên tố lớn hoặc logarit rời rạc – những “pháo đài” gần như bất khả xâm phạm với máy tính cổ điển. Tuy nhiên, thuật toán Shor (1994) đã chỉ ra: một máy tính lượng tử đủ mạnh có thể phá vỡ các giao thức này trong thời gian “vừa phải”.
Theo ước tính, chỉ cần khoảng 4000 – 5000 qubit ổn định, RSA-2048 (chuẩn bảo mật cho hàng triệu giao dịch tài chính) có thể bị phá vỡ. Đây không còn là đe dọa lý thuyết, mà là “quả bom hẹn giờ” cho ngành ngân hàng.
Ngay cả khi máy tính lượng tử hiện chưa đạt đến mức đó, các dữ liệu tài chính đang lưu trữ (hoặc truyền đi) có thể bị “gặt hái” (harvest) hôm nay và bị giải mã sau này. Điều này đẩy các ngân hàng vào thế bị động bảo mật hôm nay có thể trở thành lỗ hổng khổng lồ ngày mai.
Các chuyên gia cảnh báo rằng trong vòng 5–10 năm tới, máy tính lượng tử có thể phá vỡ các thuật toán mã hóa hiện nay, khiến thông tin cá nhân và doanh nghiệp đứng trước nguy cơ bị rò rỉ.
Một hình thức tấn công đặc biệt được ông Phillip Wright Giám đốc Cấp cao, Khối Nghiệp vụ Ngân hàng, HSBC Việt Nam nhấn mạnh là “thu thập bây giờ, giải mã sau” (Harvest Now, Decrypt Later), trong đó dữ liệu mã hóa hiện tại có thể bị lưu trữ và giải mã trong tương lai bằng máy tính lượng tử. Điều này đặc biệt nguy hiểm với những thông tin có thời hạn sử dụng lâu dài như tài sản trí tuệ, hồ sơ tín dụng hay dữ liệu chiến lược.
Do đó, quá trình chuyển đổi sang các giải pháp mã hóa hậu lượng tử (Post-Quantum Cryptography) và triển khai lộ trình bảo mật mới là điều bắt buộc đối với các tổ chức tài chính.
Các ngân hàng lớn đang làm gì cho cuộc đua ứng phó?
Nắm bắt mối đe dọa này, các ngân hàng lớn toàn cầu đã không ngồi yên. Cuộc chạy đua ứng phó đang diễn ra trên nhiều mặt trận.
Các ngân hàng như JPMorgan Chase, Citigroup và HSBC đã bắt đầu thử nghiệm “sandbox” với các thuật toán PQC, hướng tới thay thế dần RSA/ECC trong vài năm tới.
JPMorgan Chase hợp tác với IBM Quantum để xây dựng các giao thức thanh toán an toàn trong kỷ nguyên lượng tử. HSBC đầu tư vào Cambridge Quantum Computing nhằm nghiên cứu ứng dụng lượng tử trong phân tích rủi ro và dự báo.
Theo Accenture (2024), hơn 60% ngân hàng toàn cầu đang đào tạo nhân viên về công nghệ lượng tử, từ đội ngũ bảo mật (security team) tới các nhà phân tích dữ liệu. Các ngân hàng nhận thức rằng “chờ đợi” không còn là chiến lược khôn ngoan.
Giám đốc Cấp cao, Khối Nghiệp vụ Ngân hàng, HSBC Việt Nam cho biết việc thích nghi với công nghệ lượng tử không chỉ là thách thức kỹ thuật, mà còn là một bài toán về năng lực quản trị, tuân thủ và chiến lược dài hạn. HSBC hiện đang làm việc chặt chẽ với các cơ quan quản lý như Cơ quan Quản lý Tiền tệ Singapore (MAS) để phát triển các quy trình tiêu chuẩn cho ngành.
Những nỗ lực này đã được ghi nhận, khi HSBC đạt 96/100 điểm theo Chỉ số Sáng tạo Lượng tử và xếp thứ hai toàn cầu trong bảng xếp hạng của Evident – tổ chức chuyên đánh giá khả năng ứng dụng AI và lượng tử trong ngành ngân hàng.
Máy tính lượng tử không còn là câu chuyện của tương lai xa. Đối với ngành ngân hàng, đây là thời điểm để hành động – không chỉ để đón đầu xu thế, mà còn để đảm bảo an toàn, bền vững trong một thế giới kỹ thuật số đang phát triển thần tốc.
“Chìa khóa không nằm ở việc chạy đua theo công nghệ, mà ở sự sẵn sàng thích nghi và chủ động dẫn dắt thay đổi”, ông Phillip Wright khẳng định.
Rủi ro và cơ hội cùng song hành
Dù nổi bật với viễn cảnh “bẻ khóa” mật mã, máy tính lượng tử cũng mang lại cơ hội đột phá cho ngành ngân hàng.
Nghiên cứu của Goldman Sachs (2023) cho thấy các bài toán tối ưu danh mục (portfolio optimization) vốn cần hàng giờ hoặc thậm chí vài ngày trên siêu máy tính có thể được lượng tử hóa, rút ngắn xuống vài phút. Điều này có thể tạo ra lợi thế cạnh tranh khổng lồ trong đầu tư.
Với khả năng mô phỏng và xử lý dữ liệu tốc độ cao, lượng tử có thể hỗ trợ các ngân hàng ra quyết định đầu tư, tín dụng và quản lý danh mục một cách chính xác và kịp thời hơn.
Ngân hàng thường phải tính toán rủi ro trong các kịch bản biến động mạnh (stress testing). Máy tính lượng tử có thể mô phỏng các kịch bản phi tuyến tính với tốc độ chưa từng có, giúp dự báo và ứng phó khủng hoảng tốt hơn.
Trong tương lai, lượng tử có thể hỗ trợ các thuật toán giao dịch siêu tốc (HFT), tối ưu hóa chiến lược dựa trên hàng tỷ biến số – điều mà máy tính cổ điển hiện còn rất hạn chế.
Trước nguy cơ ngày càng lớn từ tội phạm mạng, các phương pháp mã hóa truyền thống đang dần mất ưu thế. Giải pháp mật mã lượng tử (QKD) hiện đang được nhiều tổ chức khác triển khai để đảm bảo an toàn cho các kênh truyền dữ liệu toàn cầu.
Việt Nam và Đông Nam Á chậm nhưng không đứng ngoài cuộc
Tại Việt Nam và Đông Nam Á, máy tính lượng tử còn là khái niệm khá mới. Các ngân hàng như Vietcombank, Techcombank hay DBS (Singapore) chưa có chương trình lượng tử hóa toàn diện, nhưng đã bắt đầu thay đổi.
Tại Singapore đã tung ra các quỹ “Quantum Engineering” cho fintech. Một số ngân hàng Việt Nam đã hợp tác thử nghiệm sandbox fintech với các công ty quốc tế, mở đường cho các thử nghiệm nhỏ về bảo mật hậu lượng tử.
HSBC hiện đang làm việc chặt chẽ với các cơ quan quản lý như Cơ quan Quản lý Tiền tệ Singapore (MAS) để phát triển các quy trình tiêu chuẩn cho ngành. Những nỗ lực này đã được ghi nhận, khi HSBC đạt 96/100 điểm theo Chỉ số Sáng tạo Lượng tử và xếp thứ hai toàn cầu trong bảng xếp hạng của Evident – tổ chức chuyên đánh giá khả năng ứng dụng AI và lượng tử trong ngành ngân hàng.
Chuyên gia từ Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam nhấn mạnh: “Nếu không chuẩn bị từ bây giờ, các ngân hàng sẽ phải đối mặt với rủi ro kép: vừa bị tấn công từ bên ngoài, vừa tụt hậu trong đổi mới công nghệ.”
Cuộc đua không có chỗ cho kẻ đứng ngoài
Máy tính lượng tử sẽ không “gõ cửa” ngành ngân hàng một cách nhẹ nhàng. Nó sẽ ập đến như một “cuộc cách mạng” – và các ngân hàng phải chuẩn bị ngay từ hôm nay.
Dữ liệu là “máu” của ngành tài chính. Khi “máy phá mật mã” lượng tử xuất hiện, ngân hàng nào chưa kịp thay “áo giáp” mới sẽ trở thành mục tiêu đầu tiên.
Nhưng như mọi cuộc cách mạng công nghệ, lượng tử cũng đem tới cơ hội cho những ngân hàng dám đón đầu không chỉ để tự vệ, mà còn để bứt phá, tái định nghĩa vai trò ngân hàng trong thế giới mới.
